مرگ و رجعت پیاپی انسان و آفرینش

جهان حقیقتى است سیّال و هر لحظه نو مى‏شود، 

پس تو را هرلحظه مرگ و رجعتی ‌است: یعنی تمام لحظه‏ها انسان همواره مظهر جلوه‏های گوناگونی از امواج دریای الهی است و هر لحظه از یک تجلی می‏‏میرد و به حق باز می‏‏گردد تا مجلای تجلی دیگری شود.

 مصطفی فرمود: دنیا ساعتی است : چنان‌که پیامبر فرمود: «الدنیا ساعة فجعلها طاعة»[1] هر لحظه صورت ظاهریِ جلوه‏های حق از میان می‏‏روند و جلوه‏های تازه رخ می‏‏نماید.

فکر ما تیری است از هو: تشبیه فکر به تیر از آن جهت است که فکر و اندیشه از مراتب ظهور علم الهی و در انسان به ودیعت گذاشته شده است، و محرک اصلى عالم وجود و از جمله فکر بشر، حق تعالى است.

هر نفس نو می‌شود دنیا و ما: بعقیده‏ى محققین از عرفا آفرینش، ظهور حق است و صور، مراتب ظهور و تجلى خدا هستند و چون تجلى تکرار نمى‏پذیرد آفرینش همیشه در تغیر و تبدل است و آن چه بدوام و ثبات متصف مى‏شود ذات حق است که بدین تعبیر جوهر و اساس آفرینش است. این تغیر و تبدل را به « خَلْقٍ جَدِیدٍ » تعبیر مى‏کنند که مأخوذ است از آیه‏ى شریفه: بَلْ هُمْ فِی لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِیدٍ[2].

عمر، هم‌چون جوی، نونو می‏‏رسد: یعنی همانگونه که قطره‏های آب در جوی، به هم پیوسته می‏‏نماید، زندگی هم مجموعه‌ای از جلوه‏های ریز ریز وجود است که به دنبال هم می‏‏آید و مستمر به نظر می‏‏رسد. نظیر این مضمون از گفته‏ى مولانا[3]:

            عالم چون آب جوست بسته نماید و لیک             مى‏رود و مى‏رسد نو نو این از کجاست

نک حسام الدین که سامى نامه‏اى است‏: یعنی کسی که در جستجوی دانستن این راز باشد، اگرخود علامه یی است پاسخ را باید از حسام الدین بجوید که مرجعی است بلند پایه.

( 1151) از آن چه گفتیم مى‏توان دانست که براى تو هر لحظه مرگى هست و باز گشتى چنان که حضرت رسول فرمود که دنیا لحظه‏اى بیش نیست. ( 1152) فکر ما چون تیریست از هو در هوا رها شده البته آواز در هوا پایدار نمى‏ماند.  ( 1153) در هر آن و در نفس ما و تمام جهان معدوم شده و از نو هست مى‏شویم ما از نو شدن خود بى‏خبر بوده و گمان مى‏کنیم وجود ممتدى داریم و باقى هستیم. ( 1154) عمر ما چون جوى آبى است که هر آن آب آن تازه مى‏شود ولى در ظاهر مستمر و ممتد بنظر مى‏رسد.( 1155) این استمرار و دوام ظاهرى از سرعت نو شدن پى در پى است چون آتش که با سرعت او را حرکت دهیم.( 1156) یک تکه کوچک آتش را که بسرعت حرکت دهى طولانى و ممتد بنظر مى‏رسد.( 1157) این درازى مدت که ما مى‏بینیم معلوم مى‏کند که عالم صنع خداوندى با چه سرعتى عالم صورت را هر آن پى در پى و نو بنو بوجود مى‏آورد.( 1158) اگر دانشمندى هست که این راز را دریابد همانا حسام الدین نامدار است.

این کلام مولانا ادامهْ سخن پیشین اوست که بموجب آن صورت از بى‏صورت و مقید از مطلق پدید مى‏آید و باز بدان بر مى‏گردد و این حکم یعنى میرانیدن و زنده کردن، حکمى است مستمر به اقتضاى تجلى و ظهور حق تعالى در صفات متقابله مانند: محیى و ممیت و لطیف و قهار که به حکم صفت اولآفریدگان در وجود مى‏آیند و به حکم صفت دوم فانى مى‏شوند و چون تجلى که فیض منبسط و اضافه‏ى اشراقیه‏ى حق است هرگز گسسته و منقطع نمى‏گردد پس آثار آن نیز دائم و پایدار است و انسان و سائر اشیا در هر آنى در تصرف قهر و لطف مى‏میرند و زنده مى‏شوند.

مولانا براین باور است که: در تمام لحظه‏ها انسان همواره مظهر جلوه‏های گوناگونی از امواج دریای الهی است و هر لحظه از یک تجلی می‏‏میرد و به حق باز می‏‏گردد تا مجلای تجلی دیگری شود، چنان‌که پیامبر فرمود: «الدنیا ساعة فجعلها طاعة» هر لحظه صورت ظاهریِ جلوه‏های حق از میان می‏‏روند و جلوه‏های تازه رخ می‏‏نماید و پیوستگی و تداوم این جلوه‏های گوناگون چنان است که چشم ظاهربین متوجه آن نمی‏‏شود و خود را که دائم در مرگ و رجعت است در بقا و دوام می‏‏بیند. مفاد این حدیث بحسب ظاهر کوتاهى عمر دنیاست ولى گمان مى‏رود که مولانا آن را درین مورد بمناسبت آن ذکر کرده است که ساعت مقدارى از زمان است و طبیعت زمان چنان است که جزوى از آن فانى و جزوى موجود مى‏گردد و ازین جهت نمودار مشخصى است از مرگ و زندگى اجزاى جهان بر سبیل تعاقب و دمادم. محتمل است که از ساعت معنى شرعى آن یعنى قیامت و رستخیز اراده شود که آن، زندگى پس از مرگ و در اصطلاح صوفیه قیام عبد است در پیشگاه حق تعالى که مترتب است بر فناء وى در فعل و وصف و رهایى از تعین، و بنا بر این با مصراع اول مناسبت خواهد داشت

وتشبیه فکر به تیر از آن جهت است که فکر و اندیشه از مراتب ظهور علم الهی و در انسان به ودیعت گذاشته شده است، و محرک اصلى عالم وجود و از جمله فکر بشر، حق تعالى است که سلسله‏ى محرکات بتمام و کمال بدو منتهى مى‏گردد ازین رو، فکر و اندیشه بتحریک حق در انسان حادث مى‏شود و مانند تیر پران باز بسوى حق رجوع مى‏کند.

در ادامه مولانا با مثالی از محسوسات، مسئله را بیشتر توضیح می‏‏دهد: قطره‏های آب در جوی، به هم پیوسته می‏‏نماید، زندگی هم مجموعه‌ای از جلوه‏های ریز ریز وجود است که به دنبال هم می‏‏آید و مستمر به نظر می‏‏رسد. تیزی و سرعت این تغییر و تداوم آن را مستمر نشان می‏‏دهد. یا مثل پاره‌آتشی که به سرعت در هوا حرکت داده شود؛ اگر یک تکه‌چوب مشعل را در هوا به طور یک‌نواخت حرکت بدهی (بجنبانی به ساز)، مانند خط دراز جلوه می‏‏کند. آفرینش هم این تجلیات گوناگون را چنان با سرعت در پی یک‌دیگر می‏‏آورد که انگار یک جلوه بیشتر نیست و مدتی دراز ادامه دارد. ‏